De Amerikaanse schrijver Charles Warren Stoddard heeft met The Lepers of Molokai uit 1886 de eerste bestseller over pater Damiaan op zijn naam staan. In dit boekje schetste hij het beeld van Damiaan als de man van de 12 stielen, een beeld dat tot op vandaag sterk leeft. En de eerste stiel in Stoddards lijstje is die van “dokter van ziel en lichaam”. Dit doet de vraag rijzen naar wat we nu eigenlijk weten over de medische kennis en praktijk van pater Damiaan en wat we hierover terugvinden in de historische bronnen. Het medische handboek dat we onlangs herontdekten in onze collectie van boeken die Damiaan gebruikte op Molokaï, kan wellicht een nieuw licht werpen op al deze vragen.
copyright Damiaan Vandaag
Het medische handboek van Damiaan: een bijzondere herontdekking
De collectie van boeken die Damiaan bij zich had en gebruikte in de leprakolonie van Molokaï wordt bewaard in het Damiaancentrum in Leuven. Tussen de missalen, theologische werken en preekboeken zit er een opmerkelijk boekje. Het betreft The Physician’s Hand-Book for 1879 oftewel Het Medische Handboek door William Elmer en Albert D. Elmer, uitgegeven in 1879 in New York bij W.A. Towsend. Dit boekje is een nieuwe bron met ongetwijfeld belangrijke informatie over Damiaans medische praktijken op Molokaï.
Damiaans medisch handboek uit 1879, een handige pocket van 9 cm bij 15 cm en 1 cm dik – copyright Damiaan Vandaag
De ene helft van dit medische handboek in zakformaat bestaat uit een wetenschappelijke beschrijving van een aantal ziektes en een lijst van medische substanties. De andere helft bestaat uit formulieren voor het opsommen en registreren van de behandeling van patiënten.
Dat Damiaan dit medische handboek effectief gebruikt heeft, weten we dankzij zijn trouwe helper Jozef Dutton. Het wordt twee keer vermeld in de lijst van Damiaanvoorwerpen die Dutton in 1893 opstuurde naar Leuven. In deze lijst maakt hij melding van “1 medisch handboek met Damiaans medische formulieren”. Bij de verantwoording van de authenticiteit van de voorwerpen lezen we ook nog : “Het medische handboek dat Damiaan gebruikte voor de behandeling van de kwalen van de mensen op Molokaï en dat tot in 1886. Dan overhandigde hij het aan mij (=Jozef Dutton) en ik heb het dan nog voor ongeveer 3 jaar gebruikt”.
pater Damiaan (links) en Jozef Dutton (rechts) – copyright Damiaan Vandaag
Het versleten uitzicht van het boekje getuigt van het intensief gebruik door Damiaan. In hoeverre hij nut gehaald heeft uit de wetenschappelijke beschrijving van de ziektebeelden is niet onmiddellijk duidelijk. Maar streepjes en kruisjes in de lijst van medische substanties tonen aan dat hij of Dutton deze lijst wel gebruikt heeft.
De formulieren heeft Damiaan op een eigenzinnige en weinig systematische manier gebruikt. De pagina’s bedoeld voor een beknopt patiëntenverslag zijn deels gevuld met lijsten van patiënten. Op de pagina’s voor diagnostiek staan er door Damiaan eigenhandig geschreven medische recepten. Hierbij noteerde hij kriskras in het Engels, Frans en Hawaïaans. Alle soorten kwalen komen aan bod. Men vindt er een medicijn voor diarree naast een recept voor luchtweginfecties en ingrediënten die moeten helpen tegen menstruatiepijn. Dat Damiaan zich in zijn medische praktijk liet leiden door mensen met meer ervaring blijkt uit de aanwezigheid van een recept voor een ‘tonic Dr. Mouritz’.
Op een aantal bladen bestemd voor de registratie van de diagnose noteerde Damiaan medische recepten. Op deze pagina’s gebruikte hij hiervoor een mengeling van Hawaïaans, Engels en Frans – copyright Damiaan Vandaag
Eén recept voor alle kwalen op Molokaï toont Damiaans gevoel voor humor. Damiaans universele remedie bevat de volgende ingrediënten : “1 portie Geduld, 2 porties Opgewektheid, 2 porties Levenswijsheid, 2 porties Moed en 1 portie Volharding, vermengd met warme koffie met aangenaam humeur”.
Conclusie
Met deze summiere beschrijving lichten we slechts een tipje van de sluier op. Maar we zijn ervan overtuigd dat het zeker en vast de moeite loont om Damiaans medisch werk op Molokaï meer diepgaand te bestuderen. De medisch-historische ‘biografie’ van Kalaupapa, de leprakolonie van Molokaï, waar Damiaan bijna zestien jaar lang leefde en werkte, is een complexe en veelzijdige geschiedenis bepaald door verschillende factoren en actoren die heel wat divers bronnenmateriaal hebben nagelaten. Dit medische handboek is een unieke bron die tot op vandaag nog niet grondig onderzocht werd en die ons directe en specifieke informatie geeft over de reële medische praktijk van Damiaan. Nieuw interdisciplinair onderzoek door mensen gespecialiseerd in medische geschiedenis zal de historische kennis over de leprakolonie van Molokaï en de figuur van Damiaan verder verdiepen.
Damiaans medicijn voor alle kwalen van Molokaï wordt gevolgd door een vermelding van de Chaulmoogra olie als “meest recente kandidaat om melaatsheid te genezen”. Optimisme en cynisme op één blad – copyright Damiaan Vandaag
