Meerstemmigheid, what’s in a name? Het begrip en de bijhorende praktijk maken al een tijdje opgang in de erfgoedsector. Dit voorjaar 2022 verscheen een boek dat duidelijk maakt wat meerstemmigheid vermag.

Het boek in kwestie is Ruben Boons In verbondenheid. Een meerstemmige blik op Damiaan, verschenen bij Halewijn. Over de figuur van pater Damiaan is er de voorbije jaren relatief veel te doen geweest. En dat in schril contrast met de voorgaande decennia: jarenlang kabbelde het ‘nieuws’ of het onderzoek naar Father Damien, de held van Molokai, eerder gezapig voort.
Was er iets nieuws te melden? Nee, niet echt. Er was begrijpelijkerwijze een kleine hausse in de literatuur in oktober 2009, naar aanleiding van de heiligverklaring van Damiaan. Dat feit was goed voor wereldwijde aandacht, in tal van media. Ook in het tijdschrift van FARO, faro, besteedden we er aandacht aan, en meer bepaald aan het erfgoed dat van of over Damiaan getuigt. Er kwam ook een (Belgische) speelfilm, geschoten op het spectaculaire Kalaupapa. Dat is de driehoekvormige landtong in het noorden van Molokai, die ten tijde van Damiaan gold als een natuurlijke gevangenis voor de patiënten. Ook verscheen in 2017 een nieuwe strip, gewijd aan het leven van Damiaan.

Damiaan, 1889 – Copyright Archiefcollectie
Damiaan Paters H. Harten, Leuven

Strips en film

Ergens is het niet verwonderlijk dat Damiaans leven en werk worden opgevoerd in stripverhalen, films, theatervoorstellingen en andere media. Beide bevatten talloze aantrekkelijke ingrediënten van een onversneden, bigger than life heldenleven, waaraan gewone stervelingen zich graag mogen spiegelen. Damiaans heldendom kreeg hij niet zomaar in de schoot geworpen: er was om te beginnen het dodelijke gevaar dat van melaatsheid uitging (destijds tastte men in het duister over de overdracht van de ziekte), de lange en gevaarlijke reis naar het exotische Hawaï, de tegenwerking van de overheid en zijn religieuze oversten, een waaier van praktische, logistieke, administratieve en religieuze problemen waarmee hij te kampen kreeg.
Het verklaart allicht ook waarom Damiaan eind 2005 tot de ‘Grootste Belg aller tijden’ werd verkozen. Zijn belangeloze inzet voor de melaatsen van Hawaï sprak destijds duidelijk het publiek aan.

Cancelen, die pater

Toch is Damiaans status niet in stenen tafelen gebeiteld. Zo vond het Amerikaanse Democratische Congreslid Alexandria Ocasio-Cortez in de zomer van 2020 dat het standbeeld van Damiaan in de nationale beeldengalerij in het parlement in Washington “ongepast”. Zij zag het als “een uiting van kolonialisme en witte overheersing.” De verontwaardigde reacties in zowel de VS als daarbuiten bleven niet uit: het kon toch niet zijn dat zo’n toonbeeld van zelfopoffering in vraag werd gesteld? Politica Gwendolyn Rutten had het in dat verband in een opiniestuk over “onzin”, “zelfdestructie” en het “wissen van de geschiedenis.” Een mengeling van identiteitsschaamte, postmodern nihilisme, woke en cancel culture. Aan helden tornen doe je niet.

In het najaar van 2021 verscheen Idesbald Goddeeris’ Missionarissen: geschiedenis, herinnering, dekolonisering. In dat boek onderzocht Goddeeris waarom missionarissen in Vlaanderen nog steeds op handen worden gedragen en hoe de missionering zich tot kolonisatie verhield. Het legde een ongemakkelijke waarheid bloot; namelijk dat de kolonisatie en de missionering zeer vaak hand in hand gingen: “Missionarissen”, aldus Goddeeris in een interview in faro, “waren belangrijke actoren in het opleggen van een andere cultuur, religie en ideeën over Europese superioriteit. Daar stonden ze zelf ook vaak ambigu tegenover. Ze verzachtten misschien sommige zaken, maar waren nog wel steeds een onderdeel van dit machtsonevenwicht. Missie was bovendien een belangrijk onderdeel van de koloniale propaganda, een manier om goed te praten wat er gebeurde.” Ook Damiaan speelde een rol in die visie, al is het maar de vraag in welke mate hij zich daarvan bewust was. Feit is dat de Hawaïaanse overheid een hardvochtig regime had geïnstalleerd, waarbij melaatsen rücksichtlos en met een minimum aan medische zorgen manu militari werden gedeporteerd naar een onherbergzame plek waar het recht van de sterkste gold.

Het is in deze context dat Ruben Boons werk een nieuw en relevant licht doet schijnen op Damiaan. In onze repliek op het opiniestuk van Rutten in De Standaard verwoordden we het zo: “Steeds meer musea, archieven, erfgoedbibliotheken en andere erfgoedinstellingen proberen om echt werk te maken van meerstemmigheid. Dat betekent een systemische ommekeer voor hun werking. Want opeens wordt de kennis van experten (hoogopgeleide curatoren, conservatoren, archivarissen enzovoort) geconfronteerd met inzichten van een heel andere orde, afkomstig van mensen en bronnen die actief worden opgespoord en uitgenodigd om hun kijk op allerhande onderwerpen te geven. In essentie komt het erop neer dat door die meerstemmigheid er een eind komt aan eendimensionale, en daardoor dikwijls bevattelijke en dus eenvoudige visies. Dat heeft niet zozeer met ‘woke’ of ‘cancel culture’ te maken, dan wel de emancipatorische strijd om betekenisgeving en gehoord en gezien te worden. En ook: de strijd om de waarheid, die complex is én nieuwe wetenschappelijke inzichten over de historische werkelijkheid niet naast mag neerleggen.”

Boon ging in talloze archieven in de VS en elders op zoek naar de stemmen van getuigen, mede- en tegenstanders en andere tijdgenoten van Damiaan. Die zoektocht levert nu een rijk, caleidoscopisch en ook zeer leesbaar beeld op van een man die gedreven was door zijn geloof, en de bijhorende dadendrang en bekeringsijver. Gaandeweg, zo schetst Boon, werd Damiaan ook doordrongen van de “fundamentele Hawaïaanse waarden”: het belang van de ohana (de brede familie), malama (zorg en respect voor de medemensen zonder onderscheid) en ook aloha (solidariteit tussen mensen).

 

Meer mens dan held en heilige

Toch sprak uit Damiaans brieven aanvankelijk het westerse superioriteitsdenken; hij had het onder meer over het samenleven met “onbeschaafde volkeren” die in vele opzichten op “wilden” lijken en “ketters en afgodisch” zijn. En zo sluit dit genuanceerde portret van Ruben Boon mooi aan bij de recente inzichten van Idesbald Goddeeris.
Maar de grote verdienste van In verbondenheid. Een meerstemmige blik op Damiaan is dat de auteur erin geslaagd is om een uitgesproken menselijk beeld te borstelen van deze heilige. Tegelijk ‘heilig’ en menselijk – met kleine kantjes en tekortkomingen – zijn lijkt een contraditio in terminis, maar duidelijk niet zo bij Jozef De Veuster, pater Damiaan. Uit de vele getuigenissen, brieffragmenten en doorgegeven verhalen maakt de lezer kennis met een heel andere Damiaan. Een man die depressieve buien had (en erger dan dat), maar ook met humor en relativeringsvermogen heel open en communicatief in het leven stond.
Boon besluit de epiloog van het boek dan ook heel passend: “Hij was meer mens dan held en heilige. En die mens Damiaan weet ook vandaag nog op vele verschillende manieren en over grenzen van cultuur en levensbeschouwing heen mensen aan te spreken en te inspireren.”

Damiaan en weesjongens, 1889 – Copyright Archiefcollectie Damiaan Paters H. Harten, Leuven

Ons oordeel?

Een mooie en zeer waardevolle aanvulling op de bestaande Damiaanliteratuur; de belofte van een meerstemmig perspectief uit de titel van het boek maakt de auteur helemaal waar. Daardoor krijgt de uit heroïek opgetrokken figuur van Damiaan meer reliëf en diepgang. Enig minpunt(je) is wel dat de auteur soms een wat religieus vertoog hanteert; zo begaat Damiaan bepaalde “zonden” of gaat hij zich almaar “spiegelen aan zijn grote voorbeeld, Jezus van Nazareth.”

Dat maakt van deze nieuwe Damiaanbiografie echter geen hagiografie, wel integendeel. In verbondenheid. Een meerstemmige blik op Damiaan is een fraai geïllustreerd en uitnodigend boek dat dat een scherp en eerlijk beeld van het handelen en denken van pater Damiaan geeft. Als lezer krijg je vanzelf bewondering voor deze onbaatzuchtige figuur. En voor het doorgedreven archiefwerk van de auteur.

Roel Daenen
Coördinator communicatie en hoofdredacteur tijdschrift faro
FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw

Deze tekst werd eerder gepubliceerd op faro.be
Met dank aan Roel Daenen

Klik hier voor een printvriendelijke versie van dit artikel: Leestip In verbondenheid Een meerstemmige blik op Damiaan Roel Daenen

Wedstrijdvraag

We geven drie exemplaren van de Damiaanbiografie In verbondenheid. Een meerstemmige blik op Damiaan weg. Bezorg ons het juiste antwoord op onderstaande vraag en maak kans op één van de drie exemplaren.

  • Welke drie Hawaïaanse waarden bracht Damiaan in de praktijk?

Stuur het antwoord vóór 4 januari 2023 naar info@damiaanvandaag.be